عوامل موثر بر نرخ ارز واقعی اقتصاد ایران: با استفاده از رویکرد همجمعی یوهانسن و جوسیلیوس

Transcript

1 عوامل موثر بر نرخ ارز واقعی اقتصاد ایران: با استفاده از رویکرد همجمعی یوهانسن و جوسیلیوس فروغ شهابی 1 دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم اقتصادی دانشگاه آزاد اسالمی واحد خوراسگان )اصفهان( forough.shahabi@yahoo.com حسین شریفی رنانی استادیار گروه اقتصاد دانشگاه آزاد اسالمی واحد خوراسگان )اصفهان( sharifi55r@yahoo.com کریم آذربایجانی دانشیار گروه اقتصاد دانشگاه آزاد اسالمی واحد خوراسگان )اصفهان( Azarbaiejani@yahoo.co.in چکیده نرخ ارز واقعی از شاخصهای اساسی و بنیادی تعیین رقابت پذیری بینالمللی و تعیین وضعیت داخلی اقتصاد هر کشور بهشمار میآید. نوسانات این شاخص موجب عدم تعادل در تراز پرداختها و در اقتصاد میشود. از اینرو تحلیل رفتار نرخ واقعی ارز و شناسایی عوامل موثر بر آن از اهمیت باالیی برخوردار است. هدف این مقاله بررسی تاثیرعوامل بنیادی اقتصاد بر نرخ ارز واقعی برای اقتصاد ایران طی دوره زمانی 9833Q9 9831Q4- میباشد. بدین منظور با استفاده از رویکرد یوهانسن و جوسیلیوس به بررسی وجود رابطه بلند مدت میان نرخ ارز واقعی و عوامل بنیادی اقتصاد از جمله رشد تولید ناخالص داخلی شرایط تجاری و تمایل اجتماعی به مصرف پرداخته و سپس بردار همجمعی میان این متغیرها و نرخ ارز واقعی بدست آمده است. بطور کلی نتایج نشان میدهد که در بلند مدت افزایش در تمایل اجتماعی به مصرف موجب افزایش نرخ ارز واقعی شده و افزایش رشد تولید ناخالص داخلی و شرایط تجاری منجر به کاهش نرخ ارز واقعی و تقویت ارزش پول ملی میشود. کد C22 F31 :JEL واژگان کلیدی: نرخ ارز واقعی همجمعی یوهانسن و جوسیلیوس تمایل اجتماعی به مصرف شرایط تجاری 9 -نویسنده مسئول 1

2 1- مقدمه برای کشورهای درحال توسعه دستیابی به قیمتهای درست و حقیقی از اهمیت ویژهای برخوردار است. قیمتهای نسبی نشان میدهند که چه کاالهایی و به چه میزان تولید و مصرف شود. بنابراین قیمت های نسبی نقش کلیدی در تخصیص منابع در اقتصاد دارند. نرخ ارز واقعی یکی از قیمتهای نسبی مهم در هر اقتصاد است که عبارت است از نسبت قیمت کاالهای خارجی به کاالهای داخلی. بنابراین نرخ ارز واقعی عالمت مهمی را برای عوامل اقتصادی ایجاد میکند. تغییرات نرخ ارز واقعی توان رقابتی کشورها را در مقابل یکدیگر تحت تاثیر قرار میدهد. بنابر این نرخ ارز واقعی در هر کشور از شاخصهای اساسی و بنیادی تعیین رقابت پذیری بینالمللی و تعیین وضعیت داخلی اقتصاد آن کشور بهشمار میرود. نرخ ارز به سبب اثری که بر قیمت کاالهای داخلی و خارجی میگذارد از اهمیت زیادی برخوردار است. افزایش نرخ ارز درحقیقت تنزل ارزش پول ملی و کاهش نرخ ارز بهبود ارزش پول ملی محسوب میشود. هنگامی که ارزش پول یک کشور افزایش می یابد کاالهای تولید این کشور در خارج گرانتر میشود و کاالهای خارجی در آن کشور ارزان تر خواهد شد. افزایش ارزش پول یک کشور باعث میشود که تولید کنندگان داخلی نتوانند کاالهای خود را در خارج به راحتی به فروش برسانند و در داخل نیز باید در برابر کاالهای خارجی به رقابت شدید بپردازند چرا که قیمت کاالهای خارجی کمتر است و بالعکس )میشکین 9111(. 9 افزایش قیمت مواد اولیه کاالهای واسطهای و تجهیزات سرمایهای منجر به افزایش قیمت تمام شده تولیدات خواهد شد. در نتیجه اولین قربانی نوسانات نرخ ارز بخش تولید و بنگاههای تولیدی خواهند بود. از طرفی به دلیل روند صعودی قیمتها قدرت خرید درآمد قابل تصرف افراد کاهش یافته و به دلیل افزایش هزینهها و کاهش قدرت خرید اشخاص به شغلهای کاذب و سودآور روی میآورند که این روند منجر به کاهش فعالیت در بخشهای تولیدی و مولد اقتصاد میگردد. در کشورهای نفتی نظیر ایران که قسمت عمده درآمد دولت از محل عایدات ارزی تامین میشود نرخ ارز بطور مستقیم بر وضع مالی دولت درآمدها و هزینههای آن موثر است. آشفتگی و نوسان در عملکرد این شاخص مبین عدم تعادل در تراز پرداختها و در اقتصاد محسوب میشود. از اینرو تحلیل رفتار نرخ واقعی ارز و شناسایی عوامل موثر بر آن بهمنظور تدوین سیاستهایی جهت تعدیل این شاخص از اهمیت باالیی برخوردار است. مطابق با مطالعات صورت گرفته در این خصوص نظیر اسماعیلی رزی )9833( جالئی و همکاران )9831( صباغ کرمانی و شقاقی شهری )9834( ابراهیمی و رحیمی )9838( و درگاهی و گچلو )9831( مهمترین متغیرهای اثرگذار بر نرخ ارز واقعی اقتصاد ایران عبارتند از رابطهی مبادله تجاری رشد سطح بهرهوری درجه باز بودن اقتصاد هزینههای مصرفی دولت تولید ناخالص داخلی و درآمدهای نفتی. هدف اصلی این مقاله بررسی عوامل اساسی اقتصادی موثر بر نرخ ارز اقتصاد ایران میباشد. این مطالعه با استفاده از روش همجمعی یوهانسن و جوسیلیوس و دادههای فصلی انجام میشود. بعد از مقدمه به مبانی نظری و همچنین مطالعات انجام شده در این رابطه اختصاص دارد. در بخش بعد به بیان روش شناسی تحقیق و ارائه الگوی نظری تحقیق پرداخته میشود. سپس نتایج تجربی حاصل از برآورد الگو ارائه شده و در نهایت نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات بیان میشود. 1 Federic S. Mishkin 2

3 2- ادبیات موضوع 1-2- نرخ ارز واقعی )RER( 1 نرخ ارز اسمی رابطهی بین ارزش پول دو کشور را نشان میدهد درحالیکه نرخ ارز واقعی مبین چگونگی ارتباط بین دو سطح قیمت است. نرخ واقعی ارز رابطهی بین قیمتهای داخلی و قیمتهای جهانی را نشان میدهد. درواقع شاخص نرخ واقعی ارز درجهی رقابت پذیری یک کشور را از طریق نشان دادن تعداد واحد کاالهای خارجی مورد نیاز برای خرید یک واحد کاالی داخلی اندازهگیری میکند )حقیقت و جرکانی 9834(. نرخ ارز واقعی تحت تاثیر عوامل واقعی و اسمی اقتصاد داخلی و خارجی قرار دارد نرخ ارز واقعی داخلی )IRER( 2 : عبارت است از قیمت نسبی کاالهای قابل تجارت بر حسب قیمت کاالهای غیر قابل تجارت )هینکل و همکاران 9111(. 8 نرخ ارز ارز حقیقی داخلی نیز به دو شیوهی دو کاالیی و سه کاالیی تعریف میشود. روش اول استفاده از قیمت نسبی کاالهای قابل تجارت یعنی قابل ورود و قابل خروج برحسب قیمت کاالهای غیرقابل تجارت است که نرخ ارز دو کاالیی نامیده میشود. روش دوم محاسبهی قیمت کاالهای قابل ورود و قابل صدور بر حسب قیمت کاالهای غیرقابل تجارت است )مهرآرا 9838(. نسبت قیمت کاالهای صادراتی به قیمت کاالهای غیر قابل تجارت نرخ واقعی داخلی ارز صادراتی و نسبت قیمت کاالهای وارداتی به کاالهای غیر قابل تجارت نرخ واقعی داخلی ارز وارداتی نامیده میشود نرخ ارز واقعی خارجی )ERER( 4 : عبارت است از نرخ ارز اسمی که با استفاده از نسبت مقدار خارجی به داخلی یک شاخص قیمتی )مانند سطح عمومی خارجی به سطح عمومی قیمتهای داخلی یا هزینههای خارجی به هزینههای داخلی به پول واحد( تعدیل میشود. قیمتهای P ERER=E P Gf Gd )1) P Gf که در آن شاخص قیمت کاالهای خارجی P Gd شاخص قیمت کاالهای داخلی و E نرخ ارز اسمی میباشد. سه معیار مختلف برای اندازهگیری نرخ واقعی خارجی ارز وجود دارد. معیار اول بر اساس نظریهی برابری قدرت خرید )PPP( 1 دو کشور طرف تجاری استفاده میشود. معیار دوم بر اساس مخارج نسبی است که در آن از شاخص قیمت مصرف کننده 3 CPI 2 Real Exchange Rate 1Internal Exchange Rate 2Hinkle & et al 3External Real Exchange Rate 4Purchasing Power Parity 5Consumer Price Index 3

4 را بکار میبرد. مدل ماندل فلمینگ یا کل هزینهی تولید میباشد. این روش شاخص ضمنی تولید ناخالص داخلی )GDPdf( 9 معیار سوم معیار کاالهای قابل مبادله است. این معیار چهار شاخص مختلف قیمت را به عنوان جایگزینهای احتمالی اندازهگیری رقابت پذیری در تولید کاالهای قابل مبادله پیشنهاد میکند که این شاخصها عبارتند از هزینهی نیروی کار یک واحد تولید کاالهای قابل مبادله یا صنعتی شاخص قیمت عمده فروشی 2 WPI شاخص ضمنی ارزش افزودهی بخش صنعت و سایر های تولید کنندهی کاالهای قابل مبادله و ارزش یک واحد صادرات )ابریشمی و رحیمی 9838(. نرخ واقعی ارز میتواند در ارتباط با یک طرف اصلی تجاری یا بهعنوان متوسطی از همهی طرفهای اصلی تجاری و یا نامیده میشود. در حالت کشورهای رقیب تعریف شود. در وضعیتی که دو کشوری است نرخ ارز واقعی دو جانبه )BRER( 8 نامیده میشود. نرخ واقعی موثر ارز ارزش یا نرخ واقعی موثر ارز )REER( 1 چند کشوری نرخ ارز واقعی چند جانبه )MRER( 4 پول یک کشور را در مقابل سبدی از پول کشورهای دیگر مورد سنجش قرار میدهد. این شاخص یک میانگین وزنی از نرخ ارز واقعی کشورهای طرف تجاری براساس یک سال پایه میباشد. وزنها اغلب منعکس کنندهی اهمیت نسبی هر یک از کشورها در تجارت با کشور مورد نظر است )هینکل و سنجیوموا 9111(. 3 نرخ ارز واقعی دوجانبه سادهترین شاخص برای محاسبهی نرخ واقعی ارز خارجی است. در این روش شاخص قیمت یک سبد نوعی مصرف یا تولید در کشور مورد نظر با قیمت یک سبد نوعی مصرف یا تولید در یک کشور خارجی به یک پول واحد داخلی یا خارجی اندازهگیری میشود و به ارزش نسبی دو پول داخلی و خارجی اشاره دارد )طغرایی 9831(. در این تحقیق منظور از نرخ ارز واقعی نرخ ارز واقعی دوجانبه است شرایط تجاری و نرخ ارز واقعی درخصوص نحوهی اثرگذاری تغییرات رابطهی مبادله بر نرخ ارز واقعی تحلیلها عمدتا بر نقش اثرات درآمدی ناشی از تغییر رابطه مبادله تجاری تاکید داشته و بیان میکنند که با بهبود رابطهی مبادله تجاری درآمد حقیقی افزایش یافته و منجر به افزایش تقاضای کاالهای قابل تجارت و غیرقابل تجارت میگردد. با فرض ثبات قیمت کاالهای تجاری به دلیل تعیین آنها در بازارهای جهانی افزایش تقاضا منجر به افزایش قیمت کاالهای غیرقابل تجارت خواهد شد که درنتیجه نرخ ارز واقعی کاهش یافته و ارزش پول ملی تقویت خواهد شد )فاروکی 9114(. از طرف دیگر آثار تغییر قیمت حقیقی نفت و افزایش درآمدهای نفتی از طریق تغییرات شرایط تجاری نمایان میگردد. با افزایش قیمت واقعی نفت و درآمدهای نفتی نرخ ارز واقعی کشور صادرکننده کاهش مییابد. عمده کشورهای صادرکننده نفت دچار بیماری هلندی هستند. با افزایش درآمدهای نفتی نرخ ارز حقیقی آنها کاهش مییابد و در نتیجه نه تنها قابلیت رقابت پذیری آنها در اقتصاد جهانی بهبود نمییابد بلکه بیماری هلندی به شکل رونق بخش غیرقابل مبادله در اقتصاد نمایان میشود 6Gross Domestic Product Deflator 7Wholesale Price Index 8Bilateral Real Exchange Rate 9Multilateral Real Exchange Rate 10Real Efective Exchange Rate 1Hinkle &Nsengiyumva 4

5 که در بلند مدت مانع شکل گیری بخش قابل مبادله شده و توان رقابت پذیری اقتصاد را کاهش میدهد )درگاهی و گچلو.) تمایل اجتماعی به مصرف و نرخ ارز واقعی اثر افزایش هزینههای دولت بر نرخ واقعی ارز به دو شکل قابل بررسی است افزایش هزینههای دولت بر کاالهای قابل تجارت بدون تاثیر بر تراز داخلی با ایجاد کسری تراز تجاری نرخ ارز واقعی را افزایش خواهد داد همچنین افزایش هزینههای دولت بر کاالهای غیرقابل تجارت سطح عمومی قیمتهای بخش غیرقابل تجارت را افزایش میدهد که باعث کاهش نرخ واقعی ارز خواهد شد )نصراللهی 9839(. طی زمان با افزایش درآمد یا ثروت مصرف کنندگان ترجیحات مصرفی آنها در جهت استفاده بیشتر از کاالهای غیرقابل تغییر مینماید. به عبارت دیگر به دلیل باال بودن کشش درآمدی کاالهای غیرقابل مبادله )کاالهای غیر قابل مبادله کاالهای لوکس محسوب میشوند( با افزایش درآمد یا ثروت مصرف کنندگان تقاضا و قیمت این کاالها افزایش یافته و در نتیجه نرخ حقیقی تعادلی ارز کاهش مییابد. اما به نظر میرسد این استدالل درمورد کشورهای درحال توسعه به دلیل کیفیت نازل کاالهای غیر قابل مبادله صادق نباشد زیرا در این کشورها با افزایش درآمد یا ثروت مصرف کنندگان تقاضای کاالهای قابل مبادله که عمدتا وارداتی هستند افزایش مییابد )درگاهی و گچلو 9831(. با افزایش تقاضای کاالهای وارداتی کسری تراز تجاری افزایش یافته و نرخ ارز واقعی افزایش مییابد رشد تولید ناخالص داخلی و نرخ ارز واقعی رشد تولید ناخالص داخلی به عنوان نماینده بهرهوری وشدت سرمایه درنظر گرفته شده است. بهرهوری یکی از مهمترین شاخص- های موثر بر نرخ واقعی ارز است. بهرهوری راهبردی جهت به حداکثر رساندن استفاده از منابع نیروی انسانی تسهیالت و... است. افزایش بهرهوری در کاالهای قابل تجارت قدرت چانهزنی یک کشور رادر عرصهی بینالملل افزایش میدهد و رابطهی مبادله را به نفع کشور تغییر میدهد و منجر به افزایش قدرت پول ملی کشور میشود. افزایش بهرهوری باعث افزایش کیفیت تولید و به بررسی اثر بهرهوری بر نرخ ارز واقعی میپردازد. اثر تکنولوژی شده و شدت سرمایه را افزایش میدهد. اثر باالسا-ساموئلسن 9 باالسا- ساموئلسون به بیان ساده بیان میکند اگر بهرهوری بخش قابل تجارت افزایش یافته و بهرهوری بخش غیر قابل تجارت ثابت بماند در اقتصاد کوچک که قیمت کاالهای قابل تجارت در بازار جهانی تعیین میشود افزایش بهرهوری بخش قابل تجارت باعث افزایش دستمزد در این بخش میشود. این افزایش دستمزد منجر به انتقال نیروی کار بخش غیر قابل تجارت به بخش قابل تجارت میشود. با کاهش نیروی کار در بخش غیر قابل تجارت دستمزدها در این بخش افزایش مییابد اما به دلیل آنکه این افزایش دستمزد به دلیل افزایش بهرهوری نیست لذا تولیدکنندگان این بخش برای جبران کاهش درآمد قیمت کاالهای خود را افزایش میدهند که این منجر به افزایش قیمت نسبی قابل تجارت به غیر قابل تجارت خواهد شد و درنتیجه نرخ ارز واقعی کاهش مییابد. شدت سرمایه عبارت است از حجم سرمایه به ازای هر کارگر. شدت سرمایه عامل اثر گذار بر تولید واقعی است و خود تحت تاثیر عواملی چون پیشرفت تکنولوژی رشد اقتصادی رشد جمعیت و استقراض خارجی میباشد. پیشرفت تکنولوژی شدت سرمایه را افزایش میدهد اما استقراض خارجی بسته به موارد مصرف آن تاثیرات متفاوتی بر شدت سرمایه خواهد داشت. اگر 1 Balassa-Samuelson 5

6 استقراض خارجی به منظور تامین هزینههای مصرفی صورت گیرد شدت سرمایه را در آینده کاهش میدهد و اگر جهت سرمایه گذاری صورت پذیرد به دلیل افزایش بازدهی خالص سرمایه پس از بازپرداخت بدهیها و بهره به کشورهای خارجی شدت سرمایه را افزایش خواهد داد. رشد جمعیت اگر ناشی از مهاجرت باشد شدت سرمایه را افزایش میدهد و درصورتی که ناشی از رشد طبیعی باشد منجر به کاهش شدت سرمایه میشود )فانگ هو 2119( مرور تاریخی بر نظام ارزی ایران نظام ارزی ایران به دلیل اعمال سیاست ترجیحی درمورد مبادالت و با توجه به سهمی که هریک از انواع مبادله در کل تجارت داشتهاند دارای حداقل پنج نرخ ارز به شکل نرخ پایه رسمی نرخ دریافتیهای ارزی نرخ پرداختهای ارزی نرخ نهایی صادرات و نرخ بازار موازی در طول تاریخ بوده است )اسماعیلی رزی 9833(. بر مبنای سیاستهای تجاری و ارزی نرخ دریافتیهای ارزی ایران بسته به اینکه از محل فروش نفت صادرات غیر نفتی صادرات دولتی صادرات کاال و خدمات بخش خصوصی حاصل شده باشد متفاوت بوده است. اعمال همین سیاست ترجیحی در ارتباط با واردات کاال و خدمات ایران نیز موجب شده تا نرخ پرداختهای ارزی ایران با توجه به خصوصی یا دولتی بودن آن متفاوت باشد. از طرفی محدودیتهای ارزی و کنترل نرخ ارز در کشور موجب عدم کارایی در استفاده از منابع ایجاد بازارهای موازی ارز و نیز نرخهای دوگانهی ارز در ایران که در آن دو نوع نرخ ارز رسمی و غیر رسمی وجود دارد شده است. نرخ ارز غیر رسمی اغلب از طرف بازار تعیین شده و نقل و انتقاالت مالی بخش خصوصی و قسمتی از نقل و انتقاالت تجاری از طریق این سیستم صورت میگیرد. نرخ ارز رسمی نیز به وسیلهی دولت تعیین شده و بهعنوان یکی از ابزارهای سیاسی در اختیار بانک مرکزی قرار دارد )نصرالهی 9839(. در دههی شصت اقتصاد ایران در معرض تکانههای منفی گسترده همراه با فشارهای تورمی باالی داخلی قرار داشت. این مساله باعث گرانی بیش از حد پول داخلی برحسب نرخ رسمی شد. گران شدن نرخ رسمی پول داخلی بویژه در نیمهی دوم دههی شصت شدت یافت و منجر به افزایش چشمگیر تفاوت نرخ بازار موازی و نرخ رسمی شد. این افزایش از 211 تا 811 درصد در اوایل دههی شصت به 111 تا 311 درصد در اواسط این دهه رسید و سپس تا سال 9831 بطور باور نکردنی به بیش از 2111 درصد بالغ گشت. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که مبادالت انجام شده در بازارهای رسمی و موازی در این سالها تابع انگیزههای کامال متفاوتی بوده است بطوریکه در اواخر سالهای جنگ در کنار نرخ ارز رسمی چند نرخ ارز دیگر مانند نرخهای رقابتی ترجیحی برای واردات کاالهای خاص نرخ مسافرتی و همچنین نرخ خدماتی برقرار شد )نصراللهی 9839(. از سال 9833 تحوالت عمدهای در سیاستهای ارزی کشور بهوقوع پیوست. رئوس اصلی سیاست ارزی بانک مرکزی ایران از سال 33 به بعد شامل رها کردن تدریجی سیاست نظارت بر ارزهای خارجی و تعدد نرخها و گرایش به سیستم بازار و سیاست یک نرخی بود )شجری و نصراللهی 9811(. افزایش درآمدهای نفتی به علت بحران خلیج فارس و سیاستهای ارزی و بازرگانی بانک مرکزی در سال 33 پرداختهای جاری ارزی کشور با افزایش قابل توجهی مواجه گردید. در سال 19 به دنبال وقوع بحران صحرا و حملهی عراق به کویت و محدود شدن صادرات نفتی از منطقهی نفت خیز خاورمیانه عربی دریافت ارز حاصل از صادرات نفت ایران افزایش یافت. ترقی قیمت نفت در بازارهای جهانی ناشی از این بحران و نیز افزایش سهمیهی تولید ایران در چارچوب تصمیمات اوپک به منظور جبران کمبود عرضهی نفت و درنتیجه افزایش حجم صادرات نفت موجبات افزایش درآمدهای نفتی را فراهم آورد و مقامات پولی و ارزی 6

7 کشور به توهم یک افزایش بلند مدت و برخورداری از یک ذخیرهی ارزی مطمئن و قابل توجه به ترک سیستم نظارت و برقراری نظام تک نرخی ارز گرایش پیدا کردند. در سال 9812 به دنبال حذف نرخهای ترجیحی ارزش ریال شدیدا کاهش یافت و بانک مرکزی برای جلوگیری از تنزیل بیشتر سیاست عرضهی نامحدود ارز را در پیش گرفت و تا مدت کوتاهی توانست نرخ ارز را تثبیت کند. اما این سیاست موجب پیدایش یک موج سفته بازی و تورم و بیثباتی اقتصادی گردید و در نهایت با کاهش قیمت نفت و مشکالت بازپرداخت تعهدات خارجی توانایی بانک مرکزی در عرضهی ارز و نظارت بازار کاهش یافت و باعث شد در سال 9814 بانک مرکزی سیاست دو نرخی و نظارت را درپیش بگیرد. در ابتدا نرخ ارز رسمی کشور نزدیک به نرخ ارز غیر رسمی بود. این سیاست در بدو امر موفق بود اما افزایش نقدینگی به همراه سیاستهای انبساطی مالی و عدم وقوع قیمتهای نفتی مورد انتظار موجب افزایش نرخ ارز در بازار موازی و شکست نظام ارزی شناور شد )صباغ کرمانی و شقاقی شهری 9834(. با اجرای سیاست یکسان سازی نرخ ارز از سال 9839 نظام ارزی ایران به نظام ارزی تک نرخی شناور مدیریت شده تغییر یافت. اما از نیمه دوم سال 9831 و با گسترش شکاف میان نرخ ارز رسمی و غیر رسمی اقتصاد ایران عمال به نظام ارزی دو نرخی بازگشته است پیشینه تحقیق در مطالعات داخلی جالئی و همکاران )9831( در مقالهای با عنوان " رب آورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران" تالش کردند مدل رفتار نرخ ارز واقعی ایران را برای سالهای با روش خود رگرسیون برداری ( 1 )VAR و مدل تصحیح خطای برداری ( 2 (VECM برآورد کنند و رفتار کوتاه مدت و بلند مدت نرخ ارز واقعی را تعیین کنند. برآوردهای کوتاه مدت و بلند مدت نشان دادند که رفتار نرخ ارز واقعی تحت تاثیر رفتار خود در یک دوره گذشته قرار میگیرد. نتایج این تحقیق نشان داد که شاخص سیاست پولی و درجه باز بودن اقتصاد در کوتاه مدت دارای تاثیر منفی بر نرخ ارز واقعی بوده اما در بلند مدت ضریب این سیاست مثبت شده است. متغیر سیاست ارزی نیز که بیانگر نظام ارزی در یک کشور است در کوتاه مدت تاثیر منفی بر نرخ ارز واقعی داشته اما در بلند مدت اثر سیستم کنترل ارز بر نرخ ارز واقعی مثبت بوده است. صباغ کرمانی و شقاقی شهری )9834( در مقالهای با نام "عوامل مؤثر بر نرخ ارز واقعی در ایران )رهیافت خودرگرسیون برداری(" به بررسی رابطه بلند مدت و کوتاه مدت عوامل مؤثر بر نرخ واقعی ارز ایران طی سالهای پرداختهاند. نتایج این تحقیق نشان میدهد طی دوره زمانی مزبور افزایش کسری بودجه دولت رابطه مبادله و حجم پول سبب افزایش نرخ واقعی ارز اقتصاد ایران میشود و بالعکس افزایش در متغیرهای مالیات بر واردات خالص دارائیهای خارجی و نیز قیمتهای نفتی از عوامل کاهنده نرخ ارز بشمار میروند. ابریشمی و رحیمی )9838( در مقالهای تحت عنوان "بررسی عوامل کوتاه مدت و بلند مدت تعیین کننده نرخ واقعی ارز در چارچوب سه کاالیی: مورد مطالعه ایران" به بررسی عوامل کوتاه مدت و بلند مدت تعیین کنندهی نرخ واقعی ارز در ایران پرداختهاند. آنان دریافتند که در بلند مدت نرخ واقعی ارز برای واردات با رابطهی مبادله سهم سرمایه گذاری ذخایر بانک مرکزی و درجهی باز بودن اقتصاد رابطهی منفی و با مخارج مصرفی دولت رابطهی مثبت دارد. همچنین نرخ واقعی ارز برای صادرات در بلند مدت با رابطهی مبادله و مخارج دولت رابطه مثبت و با ذخایر بانک مرکزی و عرضه حقیقی پول رابطه منفی دارد. 1 vector autoregressive 2 Vector error correction model 7

8 درگاهی و گچلو )9831( در مقالهای با عنوان "بررسی رفتار کوتاه مدت و بلند مدت نرخ حقیقی ارز در اقتصاد ایران ( با استفاده از روش همگرایی خود توضیح با وقفههای توزیعی(" به بررسی ثبات نرخ ارز حقیقی در اقتصاد ایران و شناسایی عوامل موثر بر آن در کوتاه مدت و بلند مدت پرداختهاند. براساس نتایج این مطالعه قیمت حقیقی نفت رشد سطح بهرهوری نرخ انباشت سرمایه شدت کنترلهای تجاری و ارزی سیاست مالی سیاست پولی و سیاست تضعیف ارزش اسمی پول ملی عوامل تعیین کننده نرخ حقیقی ارز در ایران میباشد. تقوی و سعیدی )9811( در مطالعهای تحت عنوان "اثر متغیرهای اساسی کالن اقتصادی بر نرخ ارز" به دنبال یافتن متغیرهای کالن اقتصادی هستند که در تعیین نرخ ارز تعادلی نقش دارند. آنها برای آزمون رابطه نرخ ارز با متغیرهای اساسی اقتصاد کالن نرخ ارز بازار آزاد را تابعی از تولید ناخالص ملی سرمایه گذاری کل و کسر بودجه دولت فرض کردند و با استفاده از روش انگل- گرنجر مشخص شد لگاریتم نرخ ارز سرمایه گذاری تولید ملی و کسر بودجه دولت هم انباشته از مرتبه یک هستند. همچنین روش یوهانسن نشان داد که رابطه بلند مدت بین نرخ ارز بازار آزاد و تولید ناخالص ملی رابطهای مستقیم و با سرمایه گذاری رابطهای غیر مستقیم دارد. آنها از روش آزمون علیت گرنجر دریافتند که جهت رابطه علی در الگو درست مشخص شده است و تولید و سرمایه گذاری هر دو علت گرنجری تغییر در نرخ ارز میباشند. )2198( در مقالهای با عنوان "عوامل تعیین کننده نرخ ارز واقعی در یک کشور کوچک باز: براساس در مطالعات خارجی نیز کیا 9 دادههای کشور کانادا" یک مدل پولی نرخ ارز واقعی را ایجاد میکند که نشان میدهد نرخ ارز واقعی در بلند مدت تابعی است از عرضه واقعی پول نرخ بهرهی واقعی داخلی و خارجی GDP واقعی مخارج واقعی دولت کسری تولید ناخالص داخلی بدهیهای سنگین داخلی و خارجی در تولید ناخالص داخلی تامین مالی خارجی در تولید ناخالص داخلی و قیمت کاال. این مدل برای دادههای فصلی کشور کانادا طی سالهای مورد آزمون قرار گرفته است. نتایج نشان میدهد که همهی متغیرها بجز عرضه واقعی پول, نرخ بهرهی واقعی داخلی و خارجی و تامین مالی خارجی در تولید ناخالص داخلی از نظر آماری تاثیر معناداری بر نرخ ارز واقعی کانادا دارند. هرچند در کوتاه مدت متغیرهای مالی داخلی تاثیری بر نرخ ارز واقعی ندارند. تغییر در نرخ بهره رشد عرضه پول قیمت کاالها و بدهی به امریکا در تولید ناخالص داخلی در کوتاه مدت تاثیر منفی بر رشد نرخ ارز واقعی دارد. )2113( در مقالهی خود با عنوان "عوامل بلند مدت تعیین کننده نرخ ارز واقعی در امریکای التین" به کاررا و رستوت 2 بررسی رفتار بلند مدت نرخ ارز واقعی در نوزده کشور امریکای التین در دوره زمانی پرداخته است. نتایج این تحقیق فرض برقراری قانون برابری قدرت خرید را تایید نمیکند که این نشان میدهد شوکهای واقعی تاثیرات دائمی بر روی نرخ ارز واقعی امریکای التین دارند. در این مقاله سعی شده تا با استفاده از روش اقتصاد سنجی پانلهای غیر ایستا عوامل بلند مدت تعیین کننده نرخ ارز واقعی را تشخیص دهد. با توجه به نتایج بدست آمده اثر باالسا-ساموئلسون مخارج دولتی شرایط تجاری درجه باز بودن اقتصاد جریان خارجی سرمایه و نظام ارزی بر نرخ ارز واقعی امریکای التین تاثیر گذار هستند. )9111( در مقالهای با عنوان "پویاییهای نرخ ارز واقعی و حساب جاری در یک اقتصاد کوچک باز: استرالیا" با لیم و استین 8 استفاده از آزمونهای هم انباشتگی و دادههای فصلی سال 9118 تا 9112 تغییرات شدید نرخ ارز واقعی تعادلی استرالیا را توسط نوسانات عوامل بنیادی توضیح میدهند. این عوامل عبارتند از: شرایط تجاری نرخ پس انداز خصوصی سیاست مالی بهرهوری 1 Amir Kia 2 Jorge Carrera &RomainRestout 1Lim&stain(1995) 8

9 سرمایه در بخشهای تجاری و غیر تجاری و نرخ بهره جهانی. نتایج این تحقیق نشان میدهد که کسری تجاری و رشد بدهی ابتدا توسط یک افزایش در بهرهوری سرمایه ایجاد میشود که باعث تحریک سرمایه گذاری و یا کاهش صرفه جویی اجتماعی میشود. بدهی خارجی اگر به دلیل کاهش نرخ پس انداز اجتماعی باشد موجب نگرانی است. سیاستهای اجتماعی برای ازبین بردن کسری تجاری که اثر منفی بر رشد میگذارد تاثیر معکوس خواهد داشت. )9139( در مقالهای تحت عنوان " تعیین کنندههای کالن اقتصادی نرخ ارز واقعی" مدلی را ارائه میکند که در آن برانسون 9 پول قیمتهای نسبی و تراز حساب جاری را به عنوان فاکتورهای توضیح دهندهی تغییرات نرخ ارز موثر ترکیب میکند و این مدل را برای دادههای فصلی چهار کشور امریکا انگلیس آلمان و ژاپن با استفاده از روش خودرگرسیون برداری مورد آزمون قرار داده است. نتایج بدست آمده با تئوریهای موجود همخوانی دارد. 3- روش شناسی تحقیق و تصریح الگو 1-3- معرفی رویکرد یوهانسن و جوسیلیوس زمانی که رفتار چند متغیر سری زمانی در یک الگو مورد بررسی قرار میگیرد الزم است ارتباط متقابل بین آنها نیز مورد توجه قرار گیرد. در همین راستا است که الگوی خودتوضیح برداری ( VAR )ارائه میشود. ارتباط موجود بین الگوی (VAR) و همجمعی این امکان را فراهم میآورد تا به سادگی بردارهای همجمعی را از روی ضرایب الگوی خود توضیح برداری بهدست آورد. روش همجمعی یوهانسون از روش (VAR) برای تخمین ضرایب استفاده میکند و این روش را در قالب الگوی تصحیح خطای برداری مانند زیر که پیوند دهندهی رفتار کوتاه مدت متغیرها به مقادیر بلند مدت آنها است انجام میدهد. Y i t B1 Y B Y..., B Y t 1 2 t 2 P 1 t ( P 1) B ( I A A2... A ) 1 i ( I A A2... A 1 P ) Y t P U i=1,2,...,p-1 t که در آن: و ماتریس حاوی اطالعات مربوط به روابط تعادلی بلند مدت است. درواقع Yt P است که در آن α ضرایب تعدیل عدم تعادل و نشان دهندهی سرعت تعدیل به سمت تعادل بلند مدت و β ماتریس ضرایب روابط تعادلی بلند مدت است )نوفرستی 993(. 9813: درواقع وقتی بین چند متغیر روابط تعادلی بلند مدت وجود داشته باشد ممکن است در کوتاه مدت عدم تعادلهایی داشته باشیم که مدل VECM به تصحیح این عدم تعادلها یا همان خطاها پرداخته و رفتار کوتاه مدت متغیرها را به مقادیر بلند مدت آنها پیوند میدهد و در این راستا در رابطه معادل جمله )ماتریس( تصحیح خطا )ECT( است. بطور کلی مراحلی که در استفاده از روش یوهانسون باید انجام داد به ترتیب زیر است: 9- آزمون مرتبهی جمعی متغیرهای الگو. 1William H. Branson 9

10 2- تعیین تعداد وقفههای بهینه در الگوی VAR تا تضمین کند که جمالت خطای مربوط به الگوی تصحیح خطای برداری VECM مانا )1(I هستند. 8- تعیین رتبهی ماتریس. یوهانسون دو آزمون را برای تعیین تعداد بردارهای همجمعی ارائه میکند. آزمون نخست آزمون نسبت راستنمایی بر پایهی حداکثر مقادیر ویژه و آزمون دوم آزمون نسبت راستنمایی بر پایهی آزمون اثر است. 4- تشخیص روند در آمار و در نتیجه لزوم وارد کردن متغیرهای قطعی همچون عرض از مبداء و روند زمانی در بردارهای همجمعی. 1- اعمال قیدهای خطی بر روابط همجمعی به منظور شناسایی روابط تعادلی بلند مدت که از نظر اقتصادی با مفهوم هستند )نوفرستی 9813( تصریح الگوی تحقیق با توجه به مبانی نظری موجود مطالعات تجربی صورت گرفته و به پیروی از فانگ هو )2112( و مالحظات خاص اقتصاد ایران میتوان نرخ ارز واقعی را تابعی از عوامل بنیادی اقتصاد از جمله سطح بهرهوری بهبود تکنولوژی شرایط تجاری و ترجیحات زمانی اجتماعی درنظر گرفت. در این مقاله از رشد تولید ناخالص داخلی به عنوان نمایندهی تغییرات بهرهوری و شدت سرمایه استفاده میشود. همچنین متغیر تمایل اجتماعی به مصرف بیانگر شرایط مصرف و پسانداز و شرایط تجاری به عنوان عاملی است که شرایط تراز پرداختهای خارجی را ترسیم میکند. برای کشور ایران که اقتصاد مبتنی بر درآمدهای نفتی دارد آثار تغییر قیمت نفت بر نرخ ارز در بلند مدت از طریق تغییرات شرایط تجاری نمایان میگردد. LRER t 0LRERt 1 1LGDP t 2SPt 4 TC t t )9( در این الگو هر یک از متغیرها به شرح زیر میباشد: LGDP t رشد تولید ناخالص داخلی LRER t 1 لگاریتم نرخ ارز واقعی با یک دوره وقفه LRER t لگاریتم نرخ ارز واقعی TC t شرایط تجاری ( SP t تمایل اجتماعی به مصرف ( نسبت مجموع مصرف بخش خصوصی و عمومی به تولید ناخالص ملی( قیمت نسبی کاالهای صادراتی و وارداتی( و جزء اخالل. t 3- بررسی نتایج تجربی این بخش به دنبال بحث و بررسی نتایج تجربی حاصل از تخمین روابط بین متغیرهای مربوطه با استفاده از رویکرد یوهانسن- جوسیلیوس مبتنی بر دادههای آماری فصلی مربوط به ایران 9 می باشد. - 9 کلیه دادههای مربوط به ایران از تارنمای بانک مرکزی و داده های آمریکا از تارنمای فدرال رزرو اخذ شده است. 11

11 این پژوهش با استفاده از روش یوهانسن به بررسی روابط بلند مدت میان سریهای زمانی تصریح شده میپردازد. در روش یوهانسون یکی از مهمترین مباحث تعیین مرتبه جمعی متغیرها است زیرا روش یوهانسون برای متغیرهای )1(I و )9(I طراحی شده است. به منظور بررسی مانایی سریها و تعیین درجهی جمعی آنها از آزمون ریشه واحد دیکی-فولر تعمیم یافته استفاده میشود. تعداد وقفههای متغیر وابسته که الزم است تا خود همبستگی سریالی بین جمالت اخالل این متغیر رفع گردد با استفاده از حداکثر مقدار معیار آکائیک )ACI( تعیین میشود. نتایج آزمون حاصل برای مقادیر اصلی و تفاضل مرتبه اول متغیرها با در نظر گرفتن مدل با عرض از مبدا و بدون روند زمانی و نیز با در نظر گرفتن مدل با عرض از مبدا و باروند زمانی در جدول )9( ارائه شده است. براساس آزمون دیکی فولر تعمیم یافته همهی متغیرهای الگو همجمع از مرتبه یک یعنی )9(I هستند. نام متغیر جدول )1( نتایج بررسی پایایی متغیرها بر اساس آزمون ریشه واحد دیکی-فولر تعمیم یافته مقادیر اصلی تفاضل مرتبه اول با عرض از مبدا و بدون روند با عرض از مبدا و روند با عرض از مبدا و بدون روند با عرض از مبدا و روند -1/2123-1/ / / LRER -1/1132-1/ / / 1128 SP -1/3183-1/ / / 3121 TC 4/2211 4/ / / LGDP مقدار بحرانی آماره دیکی-فولر در سطح %1 برای مدل با عرض از مبدا و بدون روند: 2/13- مقدار بحرانی آماره دیکی-فولر در سطح %1 برای مدل با عرض از مبدا و روند: 8/43- منبع: یافتههای تحقیق مرحله بعد برای بررسی رابطه بلند مدت میان متغیرهای مدل با استفاده از روش یوهانسن تعیین طول وقفههای بهینه است که باید در الگوی خودرگرسیون برداری )VAR( ظاهر شود تا بتوان اطمینان حاصل شود که جمالت خطا خصوصیات کالسیک را دارا هستند. طول وقفهی بهینه با استفاده از معیارهای آکائیک )AIC( شوارتز-بیزین )SBC( یا آزمون درست نمائی تعیین میشود.طبق نتایج جدول )2( معیار AIC درجه وقفه بهینه 3 را نشان میدهد اما معیار SBC درجه وقفه بهینه 4 را نشان میدهد. با توجه به آزمون LR تعدیل یافته فرض وجود 3 وقفهی بهینه در مدل قویا رد نمیشود اما فرض وجود 4 وقفه بهینه در مدل در سطح اطمینان 11 رد میشود. بنابر این براساس معیار AIC وقفه بهینه الگو 3 درنظر گرفته میشود. طول وقفه جدول )2( تعیین طول وقفه بهینه آزمون LR تعدیل شده معیار SBC معیار AIC / /

12 1/ / / / / / منبع: یافتههای تحقیق آزمون یوهانسن- جوسیلیوس کاملترین آزمون جهت تعیین بردار همجمعی متغیرها شناخته میشود. یوهانسن پیشنهاد میکند مراحل سوم و چهارم یعنی مرحلهی تعیین رتبه ماتریس همجمعی و مرحلهی تشخیص وجود روند و عرض از مبدا بصورت همزمان انجام گیرد. بنابراین در این بخش به بررسی همزمان این دو مرحله پرداخته میشود. برای تعیین همزمان رتبه ماتریس و الگوی مناسب الگوی مورد نظر را از مقیدترین حالت تا نامقیدترین شکل برآورد میکنیم. نتایج حاصل از برآوردها در جدول )8( نمایش داده شده است. جدول )3( تعیین الگوی بردارهای همجمعی V الگوی Ӏ V الگوی ӀӀӀ الگوی ӀӀ الگوی Ӏ الگوی H1 H0 λ max آماره آماره آماره آماره آماره 23/82 89/ 11 23/ 33 21/ 98 89/ 11 21/ 33 24/ 11 21/ 42 23/ 93 21/ 31 23/ / 43 29/ 13 28/ 12 88/ 11 r=1 r=0 22/23 24/ 81 91/ 38 28/ 91 21/ 42 93/ 18 91/ 12 29/ 92 99/ 11 91/ 33 22/ 14 44/ 14 91/ 11 91/ 33 23/ 11 r=2 r<=1 93/23 93/ 88 91/ 19 91/ 93 91/ 22 91/ 11 92/ 13 94/ 33 1/ 13 98/ 39 91/ 31 21/ 41 1/ 23 99/ 18 1/ 82 r=3 r<=2 1/11 99/ 14 4/ 49 91/ 11 92/ 81 3/ 94 3/ 1 3/ 11 9/ 19 1/ 18 1/ 93 1/ 12 8/ 14 4/ 93 1/ 11 r=4 r<=3 λ trace آماره آماره آماره آماره آماره 11/19 13/ 18 39/ 41 11/ 93 38/ 11 38/ 33 41/ 1 43/ 33 41/ 29 41/ 11 18/ 43 13/ 11 83/ 31 81/ 39 88/ 18 r>=1 r=0 83/23 81/ 88 82/ 13 81/ 84 42/ 84 81/ 93 23/ 13 89/ 14 29/ 11 89/ 18 84/ 31 41/ 11 29/ 43 24/ 11 88/ 43 r>=2 r<=1 12

13 29/28 28/ 38 94/ 12 28/ 13 21/ 11 91/ 94 91/ 11 91/ 33 1/ 23 91/ 33 21/ 93 92/ 39 91/ 21 92/ 83 1/ 81 r>=3 r<=2 1/11 99/ 14 4/ 49 91/ 11 92/ 81 3/ 94 3/ 1 3/ 11 9/ 19 1/ 18 1/ 931 4/ 18 8/ 14 4/ 93 1/ 11 r>=4 r<=3 منبع: یافتههای تحقیق سطر اول جدول نتایج آزمون فرضیه 1=r را برای هر پنج مدل نمایش میدهد. در سطح اطمینان 11 تمام کمیتهای آماره آزمون این سطر از مقادیر بحرانی ارائه شده یوهانسن و جوسیلیوس بزرگتر هستند بنابراین فرض 1=r برای هر پنج مدل رد میشود. سطر دوم آزمون فرضیه صفر مبنی بر وجود یک بردار همجمعی بین متغیرهای الگو در برابر فرضیه دو بردار همجمعی یا بیشتر را برای همهی الگوها نشان میدهد که فرض صفر در دو مدل اول و دوم رد اما برای مدل سوم آمارهی آزمون از مقادیر بحرانی کوچکتر بوده و فرض صفر پذیرفته میشود. در نتیجه الگوی سوم مناسبترین الگو برای تحلیل همجمعی است. بهعالوه یک بردار همجمعی بین متغیرهای مورد مطالعه وجود دارد که این تایید کنندهی وجود روابط تعادلی بلند مدت میان متغیرهای الگو است. ضرایب بدست آمده به روش یوهانسن- جوسیلیوس در جدول )4( قابل مشاهده است. براساس بردار جمعی بدست آمده نرخ ارز واقعی تابعی مستقیم از تمایل اجتماعی به مصرف میباشد و یک واحد افزایش در تمایل اجتماعی به مصرف موجب 99/39 درصدافزایش نرخ ارز واقعی و کاهش ارزش پول ملی خواهد شد. طبق نتایج تحقیقات درگاهی و گچلو )9831( در کشورهای درحال توسعه مانند ایران به دلیل کیفیت نازل کاالهای غیر تجاری با افزایش درآمد یا ثروت مصرف کنندگان تقاضا برای کاالهای قابل مبادله که عمدتا وارداتی هستند افزایش مییابد. با افزایش تقاضای کاالهای وارداتی کسری تراز تجاری افزایش یافته و نرخ ارز واقعی افزایش مییابد. همچنین نتایج گویای وجود رابطه معکوس میان شرایط تجاری و نرخ ارز واقعی میباشد. افزایش یک واحدی شرایط تجاری نرخ ارز واقعی را 1/11 درصد کاهش میدهد. فاروکی )9114( بیان میکند با بهبود شرایط تجاری درآمد حقیقی افزایش یافته و منجر به افزایش تقاضای کاالهای قابل مبادله و غیرقابل مبادله میشود با فرض اینکه قیمت کاالهای قابل مبادله در بازارهای جهانی تعیین شده و برای یک اقتصاد کوچک ثابت است افزایش تقاضا باعث افزایش قیمت کاالهای غیرقابل مبادله شده و نرخ ارز واقعی کاهش مییابد. از طرف دیگر تغییر قیمت حقیقی نفت و افزایش درآمدهای نفتی از طریق تغییرات شرایط تجاری تاثیری معکوس بر نرخ ارز واقعی خواهد گذاشت. طبق نتیجه جدول )4( یک درصد افزایش در رشد تولید ناخالص داخلی منجر به 1/21 درصد کاهش نرخ ارز واقعی میشود که بطور غیر مستقیم گویای رابطه معکوس میان بهرهوری و بهبود تکنولوژی با نرخ ارز واقعی میباشد. طبق تئوریهای موجود از جمله اثر باالسا- ساموئلسن افزایش بهرهوری و بهبود تکنولوژی تولید موجب کاهش نرخ ارز واقعی و تقویت ارزش پول ملی میشود. جدول )4( بردار همجمعی بدست آمده به روش یوهانسن-جوسیلیوس بردار نرمال شده 1 بردار 1-9/11 1/11 99/39-3/11-1/11 1/11 متغیرها LRER SP TC 13

14 -1/21 1/93 منبع: یافتههای تحقیق LGDP 4- نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات هدف اصلی این مقاله بررسی عوامل موثر بر نرخ ارز واقعی اقتصاد ایران بود. نتایج حاصل از برآورد مدل برای اقتصاد ایران با استفاده از رویکرد یوهانسن و جوسیلیوس حاکی از تاثیر معنیدار عوامل اقتصادی از جمله بهرهوری شدت سرمایه شرایط تجاری و تمایل اجتماعی به مصرف بر نرخ ارز واقعی میباشد. به گونهای که متغیر تمایل اجتماعی به مصرف در بلند مدت منجر به افزایش نرخ ارز واقعی و متغیرهای شرایط تجاری و رشد تولید ناخالص داخلی منجر به کاهش نرخ ارز واقعی و تقویت ارزش پول ملی خواهد شد که این نتایج بطور غیر مستقیم نشان میدهد بهبود تراز پرداختها افزایش قیمت واقعی نرخ ارز و بهبود بهرهوری و تکنولوژی تولید موجب کاهش نرخ ارز واقعی اقتصاد ایران و تقویت قدرت رقابت خارجی کشور میشود. بنابراین پیشنهاد میگردد سیاست گذاران توجه ویژهای به بخش قابل تجارت )کشاورزی و صنعت( داشته و با بکارگیری سیاستهای الزم جهت بهبود تکنولوژی و روشهای نوین تولید و افزایش بهرهوری بخش تولید به بهبود صادرات غیر نفتی و افزایش قدرت رقابت این بخشها در عرصه جهانی کمک کرده و به این وسیله نرخ ارز واقعی را به سمت سطوح پایینتر هدایت کنند. در صورتی که سیاستها در جهت تقویت توان تولیدی کشور و بهرهگیری از مزیت نسبی و ظرفتهای استفاده نشده در بخش تولید و متعاقبا افزایش صادرات غیر نفتی کشور تدوین شود و وابستگی هرچه بیشتر اقتصاد به درآمدهای نفتی کاهش یابد نوسانات قیمت حقیقی نفت آثار مخرب کمتری بر اقتصاد داشته و نرخ ارز واقعی در طول زمان کاهش مییابد. از طرف دیگر اگر درآمدهای نفتی به جای اینکه با هدف ثابت نگه داشتن نرخ ارز به بازار تزریق شود جهت کمک به بخش صنعت و کشاورزی بکار گرفته شوند در کوتاه مدت منجر به افزایش نرخ ارز واقعی خواهد شد اما در بلند مدت و با رونق یافتن صادرات غیر نفتی و کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی نرخ ارز واقعی به طور طبیعی کاهش یافته و از ثبات الزم برخوردار خواهد شد. در خصوص تمایل اجتماعی به مصرف که تاثیر مستقیم بر نرخ ارز واقعی دارد سیاست گذاریها و اقدامات جهت تشویق و تقویت سرمایه گذاری بخش خصوصی و هدایت درآمدها و ثروت این بخش به سمت سرمایه گذاری منجر به کاهش مصرف گرایی کاهش تقاضای واردات و نتیجتا کاهش نرخ ارز واقعی خواهد شد. از طرف دیگر به دلیل آنکه اندازه دولت در اقتصاد ایران بسیار گسترده است بخش عمدهی تمایل اجتماعی به مصرف تحت تاثیر هزینههای مصرفی دولت میباشد. با افزایش هزینههای مصرفی دولت برای کاالهای غیرقابل مبادله قیمت این کاالها افزایش یافته و نرخ ارز حقیقی کاهش مییابد. فهرست منابع حقیقت جعفر و جرکانی حسن. اثرات بهرهوری نسبی و شوکهای تقاضا بر نرخ واقعی ارز طی دوره ) ( نامه اقتصادی جلد 2 شماره مهرآرا محسن. برآورد نرخ ارز حقیقی تعادلی در اقتصاد ایران پژوهشنامه اقتصادی شماره

15 ابریشمی حمید. رحیمی آزاده. بررسی عوامل کوتاهمدت و بلندمدت تعیینکننده نرخ واقعی ارز در چارچوب سه کاالیی: مورد مطالعه ایران پژوهش نامه بازرگانی شماره طغرایی زهرا. برابری قدرت خرید و محاسبه آن به روش EKSبانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران درگاهی حسن و گچلو جعفر. بررسی رفتار کوتاه مدت و بلند مدت نرخ حقیقی ارز در اقتصاد ایران )با استفاده از روش همگرایی خودتوضیح با وقفههای توزیعی( پژوهشنامه بازرگانی شماره نصرالهی بروجنی خدیجه. درجه آشفتگی ( انحراف از مسیر تعادلی بلند مدت( نرخ ارز در ایران و تاثیر آن بر متغیرهای کالن اقتصادی پایان نامه دوره دکتری دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان اسماعیلی رزی حسین. تاثیر بهرهوری بر نرخ واقعی موثر ارز در ایران طی دوره زمانی 9131 تا 2111 )آزمون اثر باالسا- ساموئلسون در اقتصاد ایران( پایاننامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان شجری هوشنگ و نصرالهی خدیجه. مالیه بین الملل و سیر تحوالت ارزی ایران. تهران نشر شابک 812 صفحه صباغی کرمانی مجید و شقاقی شهری وحید. عوامل مؤثر بر نرخ ارز واقعی در ایران )رهیافت خودرگرسیونبرداری) پژوهشنامه اقتصادی شماره جالئی عبدالمجید حری حمیدرضا و ایرانی کرمانی فاطمه. برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران پژوهشنامه اقتصادی تقوی مهدی و سعیدی یاسمین. اثر متغیرهای اساسی کالن اقتصادی بر نرخ ارز پژوهشنامه اقتصادی پیش شماره رحیمی بروجردی علیرضا. نظام مطلوب ارزی و تنظیم و پیش بینی نرخ ارز برای اقتصاد ایران نشریهی پژوهشهای اقتصادی ایران نوفرستی محمد. ریشه واحد و همجمعی در اقتصاد سنجی. تهران موسسه خدمات فرهنگی رسا 931 صفحه Mishkin, Frederic.S. The Economics of Money, Banking and Financial Markets, United States of America, 655, Hinkle, Lawrence. E &Nsangiyumva, Fabian. The three-good internal RER for exports, imports and domestic goods, World bank,1999. Faruqee, Hamid. Long run determinants of real exchange rate: A stock-flow perspective, IMF Working Paper, No.90,1994. Fang Hu,Tsui. Fundamental determinants of the real exchange rate: A NATREX approach, Doctor thesis University of Oklahoma State, Evaluation of Research,CESifo Working Papers 525, Carrera, Jorge & Restout,Romain. Long Run Determinants of Real ExchangeRates in Latin America. GATE Grouped Analyseet de ThéorieÉconomique UMR 5824 du CNRS, Lim, Guay. C and Stein,Jerome. L. The Dynamics of Real Exchange Rate and Current Account in a Small Open Economy: Australia.in J. L. Stein P. R. Allen (ed) Fundamental Determinants of Exchange Rates Oxford University Press Oxford,

16 Siregar, R. The Concepts of Equilibrium Exchange Rate: A Survay of Literature,Staff Paper No.81,2011. Branson, William H. Macroeconomic Determinants of Real Exchange Rates,National Bureau of Economic Research 1050 Massachusetts Avenue Cambridge MA 02138,